Prikupljanje podataka i informacija – ili jednostavnije rečeno: špijunaža – oduvijek je bilo integralni dio međunarodnih odnosa. Na tom planu, u cilju ispunjenja svoje misije mnoge obavještajne agencije, kroz istoriju, služ(il)e (su) se i biznisom kao metodom za obavještajno djelovanje.
Objasniti spregu obavještajnog rada i biznisa je, naime, veoma jednostavno. Prvenstveno jer su ta dva svijeta u korelaciji. Kao što je poznato, svijet biznisa obiluje brojnim pristupima i izvorima informacija i analizi tržišta, dok u misterioznom svijetu obavještajnih agencija sposobnost prikupljanja informacija i analiza podataka su ključni elementi za donošenje odluka i formiranje strategija. Otuda i njihova isprepletenost i, u većini slučajeva, međuzavisnost.
Kroz povezivanje i uspostavljanje odnosa s ključnim igračima u biznisu, ali i samo djelovanje na taj način kroz osnivanje kompanija, obavještajne agencije mogu doći do vrijednih saznanja o ekonomskim kretanjima, političkim rizicima i tendencijama, tržišnim trendovima i, uopšteno, svim drugim važnim faktorima države koja je predmet njihove obrade.
Tako osnivanje lažnih firmi, upotreba tajnih računa i korištenje drugih poslovnih taktika predstavljaju samo neke od alata putem kojih obavještajci, širom svijeta, djeluju.
Jedan od najpoznatijih primjera ovakvog načina obavještajnog rada bila je, svakako, kompanija Crypto AG.
Crypto AG – operacija ,,Rubikon“
Crypto AG je osnovana 1952. godine. Riječ je, dakle, o švajcarskoj kompaniji, osmišljenoj od strane ruskog državljanina švedskog porijekla, Borisa Hagelina, iza koje su, od sredine 20. vijeka pa sve do 1990. godine, direktno stajala američka Centralna obavještajna agencija (CIA), a kasnije i njemačka obavještajna agencija (BND).
Crypto AG se bavila prozivodnjom kriptografskih uređaja, koji su se prodavali državama širom svijeta, a koristili za zaštitu komunikacija visokih zvaničnika, vojnih jedinica i obavještajnih agencija. Međutim, fora je bila u tome što su uređaji, namjenski, bili konstruisani tako da je moguće pristuputi tajnim ključevima za njihovo dešifrovanje. To je omogućavalo CIA-i i BND-u da špijuniraju druge države tako što su, veoma lako, dešifrovale tajne poruke struktura, institucija i pojedinaca koji su ih koristili.
Kada je Crypto AG, tj. operacija ,,Rubikon, ,,provaljen/a“, a informacije o tome objavljene u medijima, negodovanje širom svijeta – posebno u zemljama (njih oko 130) koje su bile žrtve špijunaže – bilo je veliko.
Brojne protestne note, upućene Vladi Švajcarske, rezultirale su i istragom u tamošnjem parlamentu.
Prema pisanju Wall Street Journal-a, ,,kontrola nad Crypto AG omogućila je CIA-i da prisluškuje komunikaciju između stranih državnika, te pomogla BND-u da prikuplja tajne informacije“.
Iako su neki od izvještaja i dalje tajni CIA je, pod pritiskom javnosti, bila prinuđena da neke deklasifikuje i učini dostupnim.
,,Crypto AG je bila izuzetno vrijedan alat za prikupljanje obavještajnih podataka i pružanje strategijskih informacija o svjetskim događajima. Kompanija je omogućila agencijama da steknu dubok uvid u komunikaciju stranih vlada, uključujući vojnu strategiju, diplomatiju i trgovinu“, navodi se u jednom od malobrojnih deklasifikovanih izvještaja CIA-e.
Važnost kompanije Crypto AG za obavještajno djelovanje CIA-e i BND-a, takođe, potvrđuje i pisanje Guardiana.
,,Kompanija Crypto AG bila je ključni dio američkog špijunskog aparata tokom više od pet decenija, pružajući američkim obavještajnim agencijama i njihovim saveznicima mogućnost prisluškivanja komunikacije širom svijeta“, izvijestio je, tada, Guardian.
Crypto AG je, konačno, nakon 66 godina poslovanja, zatvoren 2018. godine.
Britanski vešeraj u Belfastu i izraelsko odmaralište u Sudanu
Još jedan u nizu brilijantnih primjera spone obavještajnog rada i biznisa, svakako, jeste i operacija birtanske MI6. Ova britanska obavještajna služba je, sedamdesetih godina prošlog vijeka, osnovala bordel i vešeraj u Belfastu, Sjeverna Irska.
Na taj način ne samo da su britanski vojnici mogli da se služe kombijima za pranje veša, kako bi se diskretno kretali kroz grad, već je i odjeća osumnjičenih boraca IRA-e, koji su koristili usluge vešeraja, bila testirana na ostatke eksploziva, što je operativcima ove službe olakšavalo identifikaciju pripadnika ove organizacije.
Izraelski Mosad je, osamdesetih godina prošlog vijeka, čak vodio i odmaralište u Sudanu, konkretnije – na Crvenom moru. Ovaj turistički kompleks, između ostalog, poslužio je za krijumčarenje hiljada Jevreja iz susjedne Etiopije.
Nažalost, kao i u gore pomenutim slučajevima, jako je malo dostupnih izvještaja obavještajnih službi o ovom poduhvatu Mosada.
Saznanja koja, pak, imamo dostupna su jedino u tekstovima vodećih zapadnih medija.
,,Odmaralište u Sudanu, koje je navodno vodio Mosad, služilo je kao operativna baza za tajne operacije na Bliskom istoku i šire. Prema izvještajima, agencija je koristila odmaralište za obuku i snadbijevanje operativaca te za pripremu operacija poput eliminacije iranskog nuklearnog naučnika u Teheranu“, pisao je, te 2020. godine, britanski Guardian.
S druge strane, u člancima The Times of Israel-a ističe se da je ovaj rizort, na Crvenom moru, bio i mjesto za obuku agenata.
,,Odmaralište u Sudanu bilo je ključni alat Mosada u prikupljanju obavještajnih podataka i izvođenju operacija širom Bliskog istoka. Agencija je koristila odmaralište za obuku svojih agenata, kao i za koordinaciju i planiranje tajnih operacija“, ističe The Times of Israel.
New York Times, takođe, potvrđuje ove navode, citirajući deklasifikovani izvještaj izraelske vlade.
,,Odmaralište u Sudanu predstavljalo je ključnu komponentu Mosadovog špijunskog aparata. Agencija je koristila ovu bazu za prikupljanje obavještajnih podataka o ciljevima širom Bliskog istoka i dalje, te je bila ključna u planiranju i izvođenju operacija“, kaže se u deklasifikivanom izvještaju izraelske vlade, objavljenom u New York Timesu.
Netlifx je, na osnovu priče o ovoj operaciji Mosada, snimio film, triler ,,The Red Sea Diving Resort“.
Crna Gora: Hotelijeri-obavještaci
S obzirom da je Crna Gora, prevashodno, turistička zemlja, kod nas je najočiglednija veza između turizma i obavještajne djelatnosti. Po tom pitanju su, za sada, najaktivniji, iliti najvidljiviji – Rusi.
U prošlonedjeljnom broju nezavisnog nedjeljnika ,,Monitor“, u tekstu koji potpisuje novinar Jovo Martinović, s posebnom pažnjom opservirana je turističko-obavještajna šema oličena u Hotelu Lazure u Meljinama (Herceg Novi).
Naime, prema pisanju ruske opozicione novine Novaja Gazeta, kako prenosi Martinović, vlasnik ovog eksluzivnog kompleksa je kompanija Lazure Montenegro, registrovana u Herceg Novom. Ona je ćerka firma kompanije Imperio Holdings Limited, koja posjeduje 100 odsto hotela.
Novaja Gazeta Evropa je, u saradnji sa Transparency International Russia, u tom članku, objavila i strukturu vlasništva ove rusko-crnogorske kompanije.
,,Ona pokazuje da su udjeli u kompaniji podijeljeni između četiri državljanina Rusije: Valerij Pustarnakov (koji je 2015. godine donio svoju kolekciju slika umjetnika realista iz Sankt Peterburga), Igor Kalajda, Sergej Martinov i Fjodor Homjakov.“
Novaja i Transparency, dalje, pojašnjavaju da je Fjodor Homjakov, kao finansijski direktor, zaposlen u Gazinformservis-u, te da je sin šefa bezbjednosti Gazproma, Sergeja Homjakova.
,,Sergej Homjakov je u Gazpromu od 2007. godine i, trenutno, nalazi se na poziciji potpredsjednika Upravnog odbora. Takođe, šef je Službe korporativne bezbjednosti ovog ruskog državnog giganta, usko povezanog sa Kremljom. Sergej je iz Karelije i desna je ruka svemoćnog generalnog direktora Gazproma, Alekseja Milera. Homjakov je predstavnik lenjingradsko-karelijskog klana unutar Gazproma, koji uključuje i nekoliko bivših i aktivnih službenika ruske objavještajne službe FSB (bivši KGB), uključujući i Nikolaja Patruševa, sekretara Savjeta za bezbjednosti Rusije i ranijeg direktora FSB-a“, piše Novaja Gazeta Evropa.
Sergej Homjakov je, po izvorima ovih ruskih istraživačkih novinara, takođe služio u KGB/FSB-u od 1976. do 2002. godine. Tu se, pretpostavljaju, upoznao sa Patruševim koji je, u tom vremenu, služio u Lenjingradskoj oblasti u kojoj je, prije svog odlaska u Istočnu Njemačku, radio i sadašnji ruski predsjednik, Vladimir Putin.
,,Gazinformservis, sertifikacioni centar u kome radi sin Sergeja Homjakova, Fjodor (isto suvlasnik Hotela Lazure), dio je Gazpromove mreže za ovlašćene sertifikacije sofvera (CCA). Akreditovan je kod ruskog Ministarstva za digitalne tehnologije, dok licencu za rad dobija od FSB-a“, tvrdi se u tekstu.
Kompanija Gazinformservis osnovana je 2011. godine, a 90 odsto njenog kapitala, sada, pripada Valeriju Pustarnakovu. On je, zajedno sa Homjakovima, vlasnik elitnog hotela u Meljinama.
,,Pustarnakov je radio u istraživačkim ustanovama ruskog Ministarstva odbrane u isto vrijeme kada i Igor Kalajda – još jedan suvlasnik hotela u Meljinama. Klajda i Pustarnakov su, zajedno, osnovali i preduzeće Tech Systems & Hardware (TSH), koje se bavi isporukom hardvera za IT bezbjednosne sisteme“, objasnili su novinari ovog ruskog opozicionog lista.
Valerij Pustarnakov je, po saznanjima ovog ruskog medija, 2007. godine osnovao još jednu kompaniju. Riječ je o Uralskom centru za bezbjedonosne sisteme (UCSS). Usluge koje pruža su iz domena tehnologije za zaštitu bezbjednosti informacija, kao i održavanje takvih sistema.
Treći suvlasnik hotela Lazure u Meljinama, Igor Kalajda, dobar dio svoje karijere proveo je u istraživačkom institutu Ministarstva odbrane Rusije, dok poslednjih godina vodi Istraživački institut za kompleksne bezbjedonosne sisteme.
,,Istraživački institut je registrovan i radi u Moskvi. Alyans Real Estate, druga kompanija čiji je suosnivač Kalajda, nalazi se u istom poslovnom centru kao i Institut. Sergej Martinov je suosnivač i kao glavnu djelatnost naveli su lizing nekretnina, a dodali su rad kompjutera i opreme. Kao što je ranije navedeno, njegova kćerka, Ana, menadžerka je hotela u Meljinama“, saznaju novinari ruske Novaje Gazeta.
U predmetnom tekstu, koji je u prošlonedjeljnom izdanju ,,Monitora“ prenio novinar Martinović, sugeriše se da je Ana jednom – u šali na društvenim mrežama – slučajno pomenula svoju vojnu službu u ruskoj ambasadi u Pakistanu. To, izričiti su ruski novinari, iako izrečeno u šaljivom tonu, upućuje da je i njen otac, Sergej Martinov, vrlo vjerovatno, nekada bio obaveštajni oficir.
Martinov je suvlasnik SIS Group – registrovane na istoj adresi u Moskvi gdje i prethodno pomenute firme – koja se bavi i digitalnom bezbjednošću, a glavni je partner predmetnog Gazinformservisa.
Slučaj Lazuro Montenegro je, mudro zaključuje novinar Jovo Martinović, samo jedan od velikog broja slučajeva „strateških partnera“ iz KGB/FSB-a koje je prethodni režim, srdačno, dočekivao u Crnoj Gori.
,,Javnosti je dobro poznat slučaj Hotel Splendid i grupe Montenegro Stars. Mediji su pisali da je osnivač i većinski vlasnik Viktor Ivanjenko, glavni direktor zloglasnog KGB-a koji je, u njegovo vrijeme, preimenovan u FSB. Hotel Splendid slovi kao jedan od obavještajnih punktova koji, osim ruskih obavještajaca, redovno posjećuju i visoko rangirane osobe iz crnogorskog podzemlja“, podsjetio je Martinović.
Splendid je, zaključuje on, mjesto redovnih održavanja 2BeSecure konferencija Atlantskog saveza Crne Gore koji, po njegovom mišljenju deklarativno, propagira evroatlantske vrijednosti i na čijem čelu je, do imenovanja za v.d direktora ANB-a, bio nedavno smijenjeni Savo Kentera.
Piše: Milovan Marković