Nemilosrdni mač revolucije i nježni otac, osnivač zloglasnog Odjeljenja za zaštitu naroda u Srbiji, boem, vojnik i emotivac, komunista i pomalo nacionalista – sve su ovo pridjevi koji su vremenom opisivali čuvenog Krcuna, koji je imao 46 godima kada je poginuo na Ibarskoj magistrali.
Rijetko koja ličnost iz vremena Drugog svjetskog rata i Titove Jugoslavije može da se pohvali takvim kontroverzama u biografiji kao Slobodan Penezić Krcun.
Pratile su ga i poslije smrti – njegova pogibija u saobraćajnoj nesreći na Ibarskoj magistrali 6. novembra 1964. i danas za neke predstavlja misteriju.
U početku se šuškalo, a kasnije i otvoreno govorilo da se nije radilo o nesreći, već da je ubijen, a da iza ubistva stoji predsjednik Josip Broz Tito.
Te špekulacije nikad nisu dokazane, ali i više od pola vijeka kasnije, nisu iščezle.
Navodno, Titu je smetala Penezićeva privrženost Srbiji.
Profesor fakulteta za diplomatiju i bezbjednost Radojica Lazić Krcuna opisuje kao „čovjeka koji je imao svoje ja. Krcun je neko kome su ispjevane pesme, a kasnije u savremenim uslovima, bio je primjer pravog policajca, imao oreol hrabrosti. U tim nacionalnim svojatanjima bilo je tvrdnji da je bio jedini Srbin koji je mogao i smio Titu da lupi rukom o sto, u to nisam baš siguran, ali je svakako bio vrlo blizak najvišoj nomenklaturi“, kaže Lazić za BBC.
Krcun je u ratu bio partizanski komesar i osnivač srpske bezbjednosne službe, a zatim ministar policije, potpredsjednik, a potom i predsjednik srpske Vlade.
Penezić je danas bitan, jer kroz njega možemo sagledati jedno od lica Srbije u Drugom svetskom ratu, ali i poslije, tokom formiranja takozvane Titove Jugoslavije, ocjenjuje Željko Marković, direktor Istorijskog arhiva u Užicu.
„Prijek i osion, `hleb i otrov revolucije`, čovjek koji je kao ministar unutrašnjih poslova umio da zanoći u zatvoru među zatvorenicima, predan Josipu Brozu i onome što je on u njegovim očima predstavljao, do kraja.
„U arhivskoj građi koju čuva užički Arhiv otkriva se kao nježan, brižan supružnik. U javnosti vatren, u privatnom životu blag i posvećen“, kaže Marković u pisanom odgovoru za BBC.
Kao prvi čovjek Ozne, a kasnije i Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije, Krcun je imao značajnu ulogu u likvidacijama ostataka kvislinških formacija i četničkih snaga, gušenju pobuna, kao i kasnije, u obračunu sa pristalicama Informbiroa.
Tokom Drugog svetskog rata, pored borbe protiv Njemaca, dva pokreta otpora – četnički i partizanski – borili su se i ubijali međusobno.
Od 1943. godine, saveznici staju na stranu partizanskog pokreta, što je važna podrška za njihovu konačnu pobjedu na prostoru bivše Jugoslavije.
„Istoriju najčešće pišu pobjednici i da se razumijemo, partizani su na kraju rata imali obavezu da se razračunaju sa ogromnim bandama koje su bile odmetnute po šumama, uključujući sve ostalo što se dešavalo po drugim republikama“, kaže Lazić.
Upozorava da sve treba gledati u kontekstu tadašnjih zbivanja.
„U tom kontekstu, ideali revolucije su bili i razračunavanje kako sa neprijateljem po oružju, tako i sa klasnim neprijateljem posle rata“, kaže.
Kada je počeo Drugi svjetski rat, Penezić je imao 22, a Tito 48 godina.
„Čitavu generaciju srpskih momčića zanijela je ideja ravnopravnosti i pravde, a odista, poteklo je mnogo krvi i Titovih sljedbenika i Titovih protivnika.
„Krcuna posmatram u kontekstu te tragedije, u ulozi počinioca, ali i žrtve, u jednom širem filozofskom kontekstu“, navodi Marković.
Ko je bio Krcun
Mladi Užičanin, brucoš Poljoprivrednog fakulteta, sa 19 godina se, kao i mnogi njegovi vršnjaci, pridružio revolucionarnom komunističkom pokretu.
Kao ilegalac, ubrzo je i uhapšen, 1937. godine zbog učešća na demonstracijama povodom šestomJesečnog pomena patrijarhu Varnavi.
Igrom sudbine, dvIJe decenije kasnije, Krcun će biti u prilici da kao ministar policije učestvuje u izboru poglavara Srpske pravoslavne crkve, patrijarha Germana.
Ali to je samo jedna u nizu podudarnosti u njegovoj biografiji.
Kako sam piše u životopisu objavljenom u knjizi „Glasnost ćutanja“, pokretu otpora je pomagao tako što je kod sebe krio brošure, nekad čak i u rupi od klozeta.
Toliko je bio vezan za sve što se dešavalo na Univerzitetu da je na početku raspusta, kada je trebalo da se vrati kući, „plakao kao malo dijete“.
Već sljedeće godin,je batalio fakultet, ali i izlaske, i ozbiljno pristupio pokretu – više nego išta želio je da bude „pošten i čestiti revolucionar“.
U to vreijme već dobija nadimak Krcun, po junaku stripa Krcunu, objavljivanom u tadašnjem satiričnom časopisu Jež, i to ime mu je pomoglo da se krije sve do početka rata.
Po drugim tumačenjima, Peneziću su se u toku hoda dodirivala i krckala koljena, pa je to bio razlog za ovaj nadimak.
U autobiografiji do detalja opisuje njemačko bombardovanje Beograda 6. aprila 1941, srušene zgrade, zbunjene ljude, „pomiješane mlijeko i krv“ pogođenog mljekadžije, ali i pljačku prodavnica na koju je naišao.
Sa kolonom izbjeglica krenuo je te noći ka Valjevu, ali su ih usput iz vazduha iz mitraljeza gađali njemački vojnici.
Uz jezive scene stradanja piše i koliko od Prvog svjetskog rata nije volio Njemce, da je rado vjerovao u izmišljenu priču njegovog brata da su Njemci pobegli iz Srbije 1918. jer se on rodio.
Ratni vihor odnosi ga u unutrašnjost Srbije i rodno mjesto, a poslije pada Užica sa „drugovima“ ide dalje, po šumama i gorama.
Krcun se borio u mnogim bitkama, između ostalih na Sutjesci, ali je istovremeno napredovao i u partijskoj hijerarhiji.
Titovu sliku je, navodno, tokom cijelog rata nosio u unutrašnjem džepu vojničke bluze.
I onda je u ljeto 1944, na ostrvu Vis dobio zadatak da formira Odjeljenje za zaštitu naroda u Srbiji – Ozna – bezbjednosnu kontraobavještajnu službu nove Jugoslavije.
Šef mu je bio Aleksandar Ranković.
U početku ih je bilo sedmoro ili osmoro na ovom zadatku, ali su razgranali mrežu i do kraja rata postavili temelje jugoslovenske bezbjednosne službe i policije.
Krcun je imao nezaobilaznu ulogu u sistemu masovne represije prema političkim protivnicima, prisutnom prilikom ustoličenja komunističkog režima, ocjenjuje istoričar Srđan Cvetković.
„Kada govorimo o likvidacijama bez suđenja, o montiranim procesima, o slanju ljudi na Goli otok, ne možemo a da ne govorimo i o Krcunu, koji je u tom periodu bio na čelu republičke Ozne. Ipak bi bilo nepošteno pripisati njemu sve ove zločine, jer su iznad njega bili i Aleksandar Ranković i usko partijsko rukovodstvo i na vrhu piramide sam
Tito“, izjavio je Cvetković za Danas.
Hapšenje Draže Mihailovića
Jedno od najznačajnijih hapšenja u novoj Jugoslaviji svakako je bilo hvatanje generala i četničkog komandanta Dragoljuba Mihailovića.
Prema istorijskim dokumentima, Krcun je kao prvi čovjek Ozne za Srbiju bio jedan od rukovodilaca te akcije.
Međutim, i ovaj zadatak su pratile kontroverze jer je, po sopstvenom priznanju, Krcun poštovao Mihailovića.
„Poštovao ga je kao vojnika i kao rodoljuba, jedino što mu je zamjerao je da je bio protiv Tita, a za kralja. I to mu nije mogao ni zaboraviti, niti oprostiti.
„Ta nemogućnost zaborava i oprosta izrodila je osvetnički nagon“, navodi Marković.
Mihailovića je jugoslovenski sud 1946. godine osudio na smrt zbog izdaje i saradnje sa nacističkom Njemačkom.
Privatno emotivan
Za razliku od slike nemilosrdnog policajca, knjiga „Krcun – pisma bez kurira“ u kojoj su objavljena pisma razmjenjivana sa ženom i djecom, otkriva njegovu emotivnu stranu.
U nježnim porukama nije propuštao priliku da njoj i deci prenese ljubav i poljupce.
Ipak, žalio je što to nisu „prava ljubavna“ pisma – znao je da u takvim prepiskama nema puno diskrecije.
Opisivao je daleke zemlje, posebno kada je tokom 1950-ih sa Titom na brodu „Galeb“ obilazio Afriku i Aziju.
„Danas smo definitivno ušli u Indijski okean i vidio sam kitove.Desno je ostala afrička obala i jedan svetionik na kome s vremena na vrijeme ljudožderi pojedu svetioničara“, pisao je decembra 1958.
Kao član državne delegacije, posjetio je i Tadž-Mahal, veličanstveni mauzolej i hram posvećen ljubavi.
„Ostao je potresen njegovim izgledom i razlozima izgradnje.To piše supruzi, svjestan da nikad neće umjeti na takav ili sličan način da izrazi svoju ljubav prema njoj“, podsjeća Marković.
Penezićev sin Srđa, reditelj koji je dugo živio u Americi i tek se nedavno vratio u Srbiju, za oca kaže da je bio upravo to – otac.
„Bio je veoma pažljiv, učio me je da, između ostalog, vozim bicikl i ja to pamtim, a razna mišljenja o njemu – vrlo pozitivna i vrlo negativna, ostavljam tim ljudima.
„Nadam se da će ih prevazići, jer od njega ne bi trebalo praviti ni kult, ni najgoreg čovjeka na svetu, jer je bio čovjek od krvi i mesa“, naveo je Penezić.
Razlaz sa Titom
Krcun je najviše sarađivao sa Aleksandrom Rankovićem, što je vuklo korijene iz rata, a i po prirodi poslova koje su obavljali u novoj državi.
„Prema političarima iz drugih republika umio je da bude oštar na jeziku, a pod njegove britke opaske nalijetala je i ličnost Josipa Broza.
„Zna se vrlo dobro da mu je jednom odbrusio: `Stari sve ti je dobro, samo šteta što nisi Srbin`“, podseća Marković.
Marković je objavio dvije knjige o Krcunu i bio autor jedne izložbe.
Na osnovu dugogodišnjih istraživanja, uvjeren je da „i sam Penezić u jednom momentu osjetio da je bio iskorišćen i izdan“.
„Kada politički sazreva, naročito šezdesetih godina prošlog stoljeća, shvata da se sudbina Srbije mora krojiti u Srbiji, ali ne van jugoslovenskog konteksta.
„To je jako važno kao pouka. Međutim, kako kaže naš narod: ‘Nije mu se dalo’, a dodajem da ni on mnogima nije dopuštao“, ocjenjuje Marković.
Poslednji Krcunov susret sa Titom opisao je istoričar Venceslav Glišić.
On se navodno odigrao krajem 1963, godinu prije Krcunove smrti, kada je Tito njega i Rankovića pozvao na Brione. Penezić je navodno Brozu rekao da je nekorektan prema Srbima poslednjih godina, da ih udaljava od sebe i upitao kako to da su mu sumnjivi svi Srbi, istaknuti ratni komandanti.
Tito se, prema svjedočenjima, naljutio i htio da se udalji, a Krcun mu je dobacio: „Jedino ne znam kad će doći red na nas dvojicu“, misleći na sebe i Rankovića.
Premijerske godine
Pošto je sumnjao da mu je premijerska pozicija 1962. ponuđena da bi se pokazao neuspješnim, Krcun je dao sve od sebe da dokaže suprotno.
U Srbiji je u to vreme bila u toku ili počinjala izgradnja 30 velikih privrednih objekata, među kojima su bili hidrocentrala na Đerdapu i pruga Beograd-Bar.
Za vrijeme njegovog mandata počela je da radi pančevačka Azotara, radio se auto-put, a počela i izgradnja fabrike lekova Galenika.
Jugoslavija se razvijala i Srbiju je nosio taj zamajac.
Saobraćajna nesreća i smrt
Prema zvaničnoj verziji, Krcun je pred polazak na partijsku konferenciju u Užicu dobio novi automobil. Usput ih je uhvatio pljusak i zbog blata na putu, auto je proklizao, a vozač Milorad Lomić izgubio kontrolu. Auto se kretao brzinom od 130 kilometara na sat, sletjelo s puta i udarilo u drvo.
Sa Krcunom je poginuo i njegov dugogodišnji saborac Svetolik Lazarević Laza, a u automobilu je bila i Olga Živković.
Poslije vijesti o nesreći, počele su da kruže priče da je Krcun ubijen.
Tito je, navodno, tu tezu podržao, rekao je Srđa Penezić u jednom intervjuu.
Posle Krcunove smrti, zazvonio je kućni telefon i neko se predstavio kao da zove iz „kabineta maršala Tita“
.
Tada 12-godišnjak, Srđa je mislio je da se radi o neslanoj šali, ali je njegova majka uzela slušalicu i nastavila razgovor.
Nekoliko dana kasnije je otišla na sastanak kod Tita, što će Srđa saznati mnogo godina kasnije od književnika Dobrice Ćosića u Njujorku.
„Dobrica mi je tad rekao da mu je majka pričala da je ta posjeta Titu bila bukvalno da ga ona pita da li ima neke istine u tome da je moj otac ubijen.
„Drugim riječima, ona je to govorkanje uzimala dovoljno ozbiljno“, ispričao je Penezić mlađi 2016. za RTS.
„Zanimljiv je Titov odgovor, koji je sigurno lažan jer je bio veliki manipulator, on je rekao `Jeste, ubio ga je Ranković` i moja majka je shvatila da je to neistina“, dodao je Srđa Penezić.
Tito nije bio na sahrani tadašnjeg srpskog premijera, već je tog dana primio holivudskog glumca Kirka Daglasa.
Porodici Penezić je poslat telegram saučešća.
Burnih 46 godina života
• 2. jula 1918. rođen u Užicu, gdje je završio osnovnu školu i gimnaziju
• 1934. tokom velike privredne krize njegov otac, koji je bio kafedžija, bankrotira i umire
• 1937. upisuje studije agronomije na Poljoprivredno-šumarskom fakultetu u Beogradu i ubrzo se priključuje tada ilegalnom komunističkom pokretu
• Jula 1944. godine na Visu postavljen je za načelnika Odeljenja zaštite naroda za Srbiju
• Od 1946. do 1953. ministar unutrašnjih poslova Srbije
• Jula 1952. proglašen za narodnog heroja
• Od februara 1953. do juna 1962. član, a kasnije i potpredsjednik Izvršnog vijeća Srbije. Od juna 1962. do novembra 1964, predsjednik Izvršnog vijeća SR Srbije.
• 6. novembra 1964. poginuo je u saobraćajnoj nesreći u Šopiću kod Lazarevca
Izvor: BBC
mr Mitar Radonjić
*Ovaj članak je podržan od strane Ministarstva kulture I medija, u okviru konkursa za dodjelu sredstava iz podfonda za medije. Sadržaj članka je isključiva odgovornost portala Interno I ni u kom segmentu ne odražava stavove Ministarstva kulture I medija.