„Ujedinjenje ili smrt„, odnosno Crna ruka bila je tajna revolucionarna organizacija sastavljena od oficira i nekadašnjih zaverenika čiji je cilj bio nacionalno oslobođenje i ujedinjenje teritorija na kojima su živeli Srbi.
„Tajna organizacija ljudi koji su predstavljali četničke vojvode ili su bili vezani za srpsku propagandu na prostoru Stare Srbija – teritorije koja je u tom trenutku još bila pod vlašću Osmanskog carstva“, govori za BBC na srpskom Boris Marković istoričar i kustos Istorijskog muzeja Srbije u Beogradu.
Najistaknutije lice Crne ruke bio je Dragutin Dimitrijević Apis – pukovnik, zaverenik iz Majskog prevrata, glavni obaveštajac, kao i oficir od kojih su mnogi u vojsci zazirali.
Početak kraja za ovu tajnu organizaciju otpočeo je 2. aprila 1917. Solunskim procesom – političkim suđenjem crnorukcima koji je okončan juna iste godine streljanjem trojice istaknutih članova – Apisa, Ljubomira Vulovića i Radeta Malobabića.
Rehabilitovani su tek posle Drugog svetskog rata u socijalističkoj Jugoslaviji – juna 1953. godine.
Šta je Crna ruka?
Zvanično ime organizacije bilo je „Ujedinjenje ili smrt“, dok je Crna ruka austrijski naziv koji se odomaćio među stanovnicima Srbije.
Nastala je maja 1911. godine u vrijeme kada su širom Evrope nicala tajna društva i omladinske organizacije.
O njoj su kolale različite priče i ispredani mitovi, pa su čak i novine pisale o „ritualima pod maskama“, po uzoru na masonska okupljanja.
„Suštinski o tome ne znamo mnogo, ali znamo sigurno da je imala neki njen ustav i da je pri stupanju u organizaciju trebalo da se položi zakletva“, kaže istoričar Marković.
Osnovao ju je Bogdan Radenković – politički predstavnik Srba u Osmanskom carstvu i profesor u Skoplju.
On se povezao sa članovima Srpske četničke akcije – oružane formacije koja je operisala na teritoriji takozvane Stare Srbije koja obuhvata prostore Raške (Sandžaka), Kosova, Metohije i današnje Sjeverne Makedonije, još uvijek u sastavu Osmanskog carstva.
Među četničkim vojvodama bili su, između ostalih, Velimir Vemić, Voja Tankosić i Vojin Popović, poznatiji kao vojvoda Vuk.
Istoričar Marković kaže da su naoružani pripadnici ove jedinice tajnim kanalima odlazili na prostore naseljeni srpskim stanovništvom koji nisu bili oslobođeni.
Ispostavilo se da su se na tim prostorima sukobljavali i sa bugarskim komitima, kasnije Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija.
„Bila je to vrsta borbe za propagandu i uticaj odnosno za širenje bilo srpskog, bilo bugarskog nacionalnog identiteta među slovenskim stanovništvom na prostoru današnje Sjeverne Makedonije, kao i zaštita naroda od Albanaca i Turaka“, objašnjava Marković.
Finansirali su ih, dodaje, „određeni krugovi beogradske elite“ – ljekari, pojedini političari i diplomate, ali ne i država, makar zvanično.
Jedini cilj ove organizacije, kaže Marković, bio je nacionalno oslobođenje i ujedinjenje teritorija na kojima su živeli Srbi, ali za razliku od partija, smatrali su „da se do tog cilja dolazi oružjem“, odnosno revolucijom.
Crna ruka je bila hijerarhijski ustrojena i od početka je odbijala „demokratska, politička sredstva za ostvarivanje ciljeva“.
„Oni su politku posmatrali kao nešto nečasno i govorili su da ,stranke i stranačke borbe prljaju čisto tkivo srpskog društva’, kao i da sama politička borba nije dobar vid borbe za nacionalne ciljeve“, ističe istoričar.
Ubrzo po osnivanju počinju da izdaju list Pijemont čije je urednik Ljubomir Jovanović Čupa.
Tamo se, kaže Marković, mogu uočiti pruski uzori, odnosno njihov militarizam koji vide kao „izlaz za cjelokupno srpsko društvo“.
Organizacija se brzo širila, a jedan crnorukaš je mogao da dovede pet novih članova.
Postojao je zavjet ćutanja, pa su se novajlije zaklinjle da „znaju isključivo za njega i ni za koga drugog“.
Od stotinjak članova s početka pretpostavlja se da je organizacija na kraju brojala između 1.000 i 2.000 ljudi.
Baza im je bila u beogradskom garnizonu, ali su bili raštrkani i po Osmanskom carstvu i Austrougarskoj.
Crna ruka prije osnivanja – Majski prevrat
Iako osnivanje Crne ruke tada nije bilo ni u planu, pojedini njeni istaknuti članovi učestovali su Majskom prevratu u noći između 10. i 11. juna 1903. godine (po julijanskom kalendaru 28. i 29. maj).
Te noći grupa nezadovoljnih zavjerenika koje su predvodili stariji oficiri izvršila je državni udar i ubila kralja Aleksandra Obrenovića i kraljicu Dragu Mašin.
Među vođama prevrata koji je doveo do kraja dinastije Obrenović bili su Jovan Atanackovića, bivši djever kraljice Drage – Aleksandar Mašin, kao Petar Mišić koji će godinama kasnije biti u komisiji koja je sudila Apisu i crnorukašima u Solunskom procesu.
Dvorske kapije je otvorio još jedan njihov budući neprijatelj – Petar Živković.
On će kasnije postati prvi čovek Bijele ruke, organizacije oficira koja se protivila Crnoj ruci i „željela da stvori sopstveni uticaj kod regenta Aleksandra Karađorđevih i samih oficira“, objašnjava Marković.
Pored Apisa, u puču su učestovali i drugi crnorukaši poput Voje Tankosića, koji je komandovao vodom za strijeljanje braće kraljice Drage, zatim Ljubomir Vulović, Čedomir Popović i drugi.
Balkanski ratovi i početak sukoba sa Pašićem
Sve do početka Prvog svJetskog rata u Srbiji postoje tri centra uticaja – kralj, odnosno regent, zatim vlada, skupština i političke stranke i naposlJetku vojska i njena oficirska struktura, na čijem čelu se nalazi Apis i Crna Ruka, ističe Marković.
Vojska je tada, dodaje istoričar, predstavljala „stožer srpske države“, narod joj je vJerovao i imala je „ozbiljan politički uticaj“.
Po izbijanju Prvog balkanskog rata oktobra 1912, četničke formacije, predvođene crnorukašima, „dJeluju u skladu sa državnom politikom“, dok po njegovom okončanju, maja 1913, dolazi do prvog ozbiljnijeg sukoba između Nikole Pašića, radikalskog predsjednika vlade, i Apisa.
Ovim ratom je oslobođena Stara Srbija.
Pošto Austrija nije dozvolila Srbiji da izađe na albansko primorje, srpska vojska je ostala u Makedoniji – teritoriji koja je trebalo da bude podijeljena sa Bugarskom, što je dovelo do zaoštravanja odnosa.
Pašić je želeo sporazum sa Bugarima, a Apis i oficiri, oslobodioci te teritorije, nisu htjeli da je napuste.
„Ljeta 1913. godine, Bugari napadaju Srbiju čime su pomogli da ne dođe do eskalacije sukoba Pašića i Apisa jer su pružili mogućnost obojici da saberu snage i da se odupru napadu na Bregalnici“, navodi Marković.
Poslije Drugog balkanskog rata dolazi do novih problema jer je bilo potrebno naći model upravljanja novim teritorijama, na kojima je živelo više od milion i po stanovnika među kojima nije bilo samo Srba.
„Pašić se zalaže za demokratski princip da se tamo sprovedu izbori i dobijemo novu vladu.
„Sa druge strane, Apis smatra da u narednih 10 godina, mora vladati isključivo vojna uprava koja će dovesti do toga da tamošnje stanovništvo u jednom trenutku bude integrisano u društvo“, objašnjava Marković.
Vlada potom donosi takozvanu „uredbu o prioritetu“, po kojoj civilna vlast na osvojenim teritorijama ima prvenstvo nad vojnom vlašću.
Međutim, Apis počinje da vrši pritisak na kralja Petra Karađorđevića da obori Pašićevu vladu.
„Kralj Petar je to uradio što nije posmatrano kao legitiman čin jer je ta vlada imala većinu u parlamentu.
„U tim okolnostima ga kritikuju saveznici – predstavnici Rusije i Francuske“, dodaje Marković.
Njihovom intervencijom Pašić se vraća na čelo vlade, kralj Petar se povlači sa političke scene, dok Apis i dalje ima ogroman uticaj.
Na kraljevo mesto dolazi regent Aleksandar Karađorđević koji je podržavao Crnu ruku, a jednom prilikom ih je i finansijski pomogao sa 26.000 tadašnjih dinara.
Bilo je to svega nekoliko dana pre atentata u Sarajevu na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju, 28. juna 1914. koji je bio neposredni povod za izbijanje Prvog svjetskog rata.
Organizovala ga je Mlada Bosna, a pucao je njen član Gavrilo Princip.
Prvi svjetski rat i Crna ruka
Apis je Prvi svjetski rat dočekao kao prvi obavještajac Srbije, bio je načelnik štaba Obavještajnog odjeljenja Glavnog generalštaba.
Njegovi agenti su bili širom zemlje, čak i u dvije susjedne monarhije – Austrougarskoj i Osmanskom carstvu.
„Da nije bilo Crne ruke tadašnja srpska vojno-obavještajna služba ne bi imala ozbiljne informacije iz inostranstva“, govori istoričar Marković.
Međutim, rat donosi mnoge izazove, a krajem 1915. i novi sukob na liniji Apis – Pašić.
U trenutku kada Austrougarska i Njemačka planiraju ofanzivu na Srbiju, javlja se bojazan da će Bugarska, ukoliko pristupi Centralnim silama, zatvoriti odstupnicu srpskoj vojsci kroz Moravsko-vardarsku dolinu ka Solunu.
Preventivni napad Srbije, kaže Marković, opozvali su saveznici koji su se nadali da će se Bugarska ipak pridružiti Antanti – vojnom savezu Velike Britanije, Francuske i Rusije.
„Apis nema dileme koju Pašić mora da ima kao pregovarač sa saveznicima i smatra da se sa Bugarima mora što prije obračunati ne bi li se obezbijedio pravac ka Solunu.
„Želje srpskih oficira nisu uslišene pošto saveznici to nisu dozvolili i srpska vojska je težim putem preko Albanije došla do Krfa, pa poslije oporavka u Solun“, dodaje istoričar.
U atmosferi poraza vlada i vojska počinju da prebacuju krivicu jedni na druge, a dalji razvoj sukoba spriječile su teške okolnosti u kojima su se našli.
Mnogi viđeniji članovi Crne ruke u prve dvije godine rata stradaju na frontu.
Voja Tankosić je umro od posljedica ranjavanja zadobijenog prilikom povlačenja srpske vojske s jeseni 1915, dok je Vojin Popović – vojvoda Vuk – poginuo 1916. na Kajmakčalanu.
Apis je na taj način gubio ljude od poverenja, koji su mu „čuvali leđa“ u „bilo kojem sukobu sa Pašićem i regentom“.
Tako se ukazala prilika, kaže Marković, da se dva centra moći – kralj i radikalska vlada uz pomoć Bijele ruke, udruže u namjeri da poraze Crnu ruku.
„Iskoristili su incident 11. septembra 1916. godine kada je neko kod mesta Ostrovo nedaleko od Soluna pucao na kola u kojima se nalazio regent Aleksandar.“
Apis je uhapšen 27. decembra, a potom i desetine drugih članova Crne ruke.
Poslije nekoliko mjeseci predistražnog postupka, Solunski proces je počeo 2. aprila 1917. godine.
Organizatori procesa su prvobitno imali ideju o donošenju zakona o „Prijekom vojnom sudu za oficire“ jer se postojeći odnosio na podoficire i vojnike, čemu se suprotstavila Vlada.
„Nasilje nad pravdom“
Poslije nekoliko mijenjanja optužnica, Apisu i okrivljenim članovima Crne ruke naposljetku je suđeno za atentat na prestolonasljednika i pripadnost prevratnoj organizaciji, odnosno izdaji.
„U Solunu je bio politički proces par ekselans, nasilje nad pravdom.
„To je sigurno meritorno ocijenio Slobodan Jovanović, izvrstan poznavalac ondašnjeg prava, koji ih je lično znao – ako ništa bio je upoznat kako razmišljaju“, govori za BBC na srpskom Mile Bjelajac, direktor Instituta za noviju istoriju Srbije.
Jedini svjedok u postuku bio je izvesni Temeljko Veljanović, prethodno osuđen na smrtnu kaznu zbog ubistva.
On je rekao da je vidio Radeta Malobabića, Apisovog agenta i crnorukaša, kako puca na kola u kojima se nalazio regent Aleksandar.
Ovim svjedočenjem Temeljku je kazna trebalo da bude preinačena na doživotnu robiju.
„U jednom trenutku istrage skoro je sve palo na prostom pitanju pripremljenom svedoku da li je auto išao od Ostrovskog jezera prema Solunu ili obrnuto.
„Ko to može da zaboravi ako je bio svjedok na licu mjesta? On se zbunio, oni su to nekako zataškali“, kaže Bjelajac.
Sarajevski attentat
Apis je u predistražnom postupku preuzeo odgovornost za Sarajevski atentat, navodeći da je Rade Malobabić po njegovom nalogu organizovao akciju.
„Imamo prilično jasna svjedočenja ljudi koji su pripadali Crnoj ruci, pa čak i samog Apisa da je on na neki način bio povezan sa Mladom Bosnom i da je preko Radeta Malobabića organizovala akcije u skladu sa akcijama Crne ruke“, navodi Marković.
Najbliži Apisov čovek, Voja Tankosić, snabdijevao je mladobosance oružjem iz četničkih magacina u Srbiji.
Međutim, oružje za Sarajevski atentat im nije on obezbijedio, tvrdi Marković.
Iako su bile veoma bliske, dodaje da su ove dvije revolucionarne organizacije djelovale odvojeno.
Bjelajac smatra da je Apis preuzeo odgovornost za Sarajevski atentat jer nije htio da dozvoli da „radikali ubiju Radeta Malobabića“, njegovog glavnog obavještajca u Austrougarskoj.
Tankosić je tada obavestio Apisa da postoje „neka djeca, koja bi nešto pokušala“, zbog čega je tražio njegovu saglasnost „da ih pusti“.
Ne razmišljajući trenutno o posljedicama dao mu je dozvolu, ali se ubrzo predomislio i na nekoliko načina pokušao da spreči atentat.
„Da je Apis organizovao on ne bi poslao nekog ko ne zna da puca i ko prvi put u životu baca bombu, već bi poslao komite Bosance koji su bacili stotine bombi i pucali ko zna koliko puta“, kaže Bjelajac.
Marković smatra da to nije učinio da bi amnestirao Malobabića već da bi tim priznanjem pred srpskom javnošću otežao regentu Aleksandru i Pašiću da ga osude.
Ipak, o ovom priznanju nije ni raspravljano na sudu.
Marković kaže da se obračun sa crnorukašima odvijao uporedo sa pregovorima Antante i Austrugarske o separatnom miru 1916. i 1917. godine.
„Kao jedan od uslova oko izlaska Austrougarske iz rata pominje da Austrougari žele da svi oni ljudi za koje misle da su umješani u Sarajevski atentat budu uklonjeni.
„To se odnosilo i na Apisa, to je dobar momenat da iskoristi međunarodni pritisak da dođe do sopstvene političke koristi“, smatra Marković.
Bjelajac tvrdi da srpska vlada o tajnim pregovorima Francuske i Austougarske saznala tek u proljeće 1918. kada je novi francuski predsednik vlade Žorž Klemanso iznio u skupštini sadržaj austrougarskih predloga.
„Ti pregovori su propali prije završetka Solunskog procesa“, kaže Bjelajac.
Poslije Prvog svjetskog rata „pojedini svjedoci“ su govorili i o tome da je „glavu Apisa“ tražio „predsjednik Klemanso“ kako bi navodno „izašao u susret Austrougarskoj“.
To je, dodaje istoričar, „lažna tvrdnja“ jer je on tokom Solunskog procesa bio običan poslanik u francuskom parlamentu.
„Ovim glasovima su se svakako oslobađali bar dijela krivice nosioci procesa, odnosno oni koji su bili u mogućnosti da pomiluju osuđene“, piše Bjelajac u predgovoru knjige Pukovnik Apis, njegovog sestrića Milana Ž. Jovanovića.
Ističe i da su tokom procesa „Francuska, Britanija i demokratska Rusija“, intervenisale protiv suđenja, a posebno protiv izvršenja „drastičnih kazni“.
Šta se desilo sa Apisom i Crnom rukom?
Proces je trajao do početka juna 1917.
Na smrt su osuđeni Dragutin Dimitrijević Apis, Ljubomir Vulović i Rade Malobabić.
Streljani su u ranu zoru 26. juna u Mikri, blizu Soluna.
„Prije smrti, satima im je čitana presuda, dok su bili zavezani za drvo, sa povezima preko očiju“, dodaje Marković.
Još šest crnorukaša je osuđeno na smrt, ali su naknadno pomilovani.
Na slobodi su novčano pomagali udovicu majora Ljubomira Bulovića.
Osnivač Crne ruke – Bogdan Radenković – umro je u zatvorskoj bolnici 30. juna 1917.
*Izvor: BBC
mr Mitar Radonjić
*Ovaj članak je podržan od strane Ministarstva kulture I medija, u okviru konkursa za dodjelu sredstava iz podfonda za medije. Sadržaj članka je isključiva odgovornost portala Interno I ni u kom segmentu ne odražava stavove Ministarstva kulture I medija.