Temelj bezbjednosti svake države je njena obavještajna agencija. Koliko je ona profesionalna, operativna i nezavisna, toliko je sigurna država i, samim tim, svaki njen građanin. Jer, isto kao što je prevencija, u većini slučajeva, pola zdravlja, tako je i blagovremeno i preventivno djelovanje službi garant bezbjednije budućnosti.
Noseći stub crnogorskog obavještajno-bezbjednosnog sektora je Agencija za nacionalnu bezbjednost. Kao zaseban državni organ – koji je, u svojstvu pravnog nasljednika, preuzeo službenike (agente/operativce/saradnike), predmete, arhivu, opremu i sva sredstva, uključujući i metode rada, bivše Službe državne bezbjednosti MUP-a Crne Gore – osnovana je donošenjem Zakona o Agenciji za nacionalnu bezbjednost, 5. maja 2005. godine.
Djelokrug rada
Osnovu za njen rad, pored pomenutog Zakona, čine još i: Ustav Crne Gore, Zakon o odbrani Crne Gore, Zakon o osnovama obavještajno bezbjednosnog sektora Crne Gore, Zakon o parlamentarnom nadzoru u oblasti bezbjednosti i odbrane Crne Gore i Zakon o zaštiti tajnih podataka.
Njen primarni zadatak je da, kako se navodi u Zakonu o ANB-u, prikuplja, evidentira, analizira, koristi, razmjenjuje, čuva, štiti i dostavlja podatke nadležnim državnim institicijama o djelatnostima usmjerenim protiv nezavisnosti, suvereniteta, teritorijalnog integriteta, bezbjednosti i, Ustavom utvrđenog, pravnog poretka Crne Gore.
Ipak, za razliku od pojedinih obavještajnih agencija u zemljama bivše Jugoslavije, pripadnici ANB-a nemaju policijska ovlašćenja, s tim što pojedini službenici, koji su posebno izloženi opasnostima i rizicima na povjerenim im operacijama, imaju pravo držanja i nošenja službenog pištolja.
Organizaciona struktura ANB-a
Svaka obavještajna agencija funkcioniše po istom, ili približno sličnom, principu. Tako se one, većinom, sastoje od: operative (službenika koji prikupljaju podatke); analitike (službenika koji analiziraju podatke); tehnike (službenika koji sprovode mjere tajnog nadzora); unutrašnje kontrole (službenika koji kontrolišu rad agencije) i tehničkog osoblja.
Uopšteno govoreći, a na osnovu djelokruga rada koji zakonski pokriva, načelno, Uprave unutar ANB-a su: obavještajna, kontraobavještajna, analitička, arhivska, za zaštitu lica i imovine, za unutrašnju kontrolu i anti-terorizam.
Obavještajna uprava radi na prikupljanju i dokumentovanju podataka o djelovanju lica (ali i informacija o drugim državama), koja rade protiv interesa države Crne Gore u inostranstvu. Kontraobavještajna je, generalno, zadužena za praćenje djelovanja stranih službi, kao i sa njima povezanih lica, na teritoriji Crne Gore. Osim toga, u njenoj nadležnosti je i prikupljanje podataka o licima koja pripremaju i/ili vrše radnje, na teritoriji Crne Gore, koje su u suprotnosti sa zakonima i interesima države.
Analitička uprava je, narodski rečeno, mozak svake obavještajne agencije. Ona predstavlja njen najvažniji segment. Analitika se, između ostalog, bavi: planiranjem obavještajnih i kontraobavještajnih operacija i aktivnosti, analiziranjem i tumačenjem prikupljenih podataka iz ostalih organizacionih jedinica, njihovim dovođenjem u, eventualnu, vezu i, na kraju, njihovim dostavljanjem, u formi izvještaja, nadležnim državnim organima, u cilju kreiranja i sprovođenja javne politike i očuvanja vitalnih nacionalnih interesa i bezbjednosti države.
Arhivska uprava, s druge strane, ima zaduženje da evidentira, selektuje, obezbjeđuje i čuva prikupljenje (tajne) podatke. Uprava za zaštitu lica i imovine, suštinski, djeluje kao i kontraobavještajna Uprava, s tim što je njen posao da, u skladu sa bezbjednosnim procjenama Analitike, prikuplja informacije u svrhu obezbjeđivanja štićenih ličnosti – nosilaca državnih funkcija, institucija, državnih službenika, a u poslednje vrijeme i brojnih novinara.
Upava za unutrašnju kontrolu vrši provjere i monitoring unutar ANB-a. Njen primarni zadatak je kontrolisanje rada i djelovanja Agencije. Ona bi trebalo da se stara da sve djelatnosti, koje obavljaju operativci, budu u skladu sa zakonima Crne Gore. Pored toga, njoj je, u većini slučajeva, dodijeljena i nadležnost da, u saradnji sa drugim upravama, naročito kontraobavještajnom, vrši bezbjednosne procjene lica zaposlenih u Agenciji, ali i finansijsku reviziju poslovanja crnogorske tajne policije.
Uprava za antiterorizam u fokusu ima praćenje i prikupljanje podataka o radnjama ekstremističkih grupa, radikalnih pojedinaca, opasnih za bezbjednost države, ali i kriminalaca, narko klanova, kao i svih onih osoba koja predstavljaju opasnost za ustavni poredak države.
,,Vrste unutrašnjih organizacionih jedinica Agencije i zvanja službenika, na predlog direktora Agencije, utvrđuje Vlada. Akt o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Agencije donosi direktor Agencije, uz saglasnost Vlade“, stoji u Zakonu o Agenciji za nacionalnu bezbjednost.
Ipak, detaljnija i konkretnija organizaciona struktura ANB-a, osim ove generalne podjele po kojoj, manje-više, funkcioniše svaka služba, jedino se može naći u aktu o unutrašnjoj sistematizaciji i organizaciji kojem je, u potpunosti, određen stepen tajnosti „tajno“.
Kontrola rada ANB-a
Što se tiče unutrašnje kontrole rada Agencije, nju vrši generalni inspektor. Njega postavlja i razrješava Vlada.
Njegov zadatak je da, direktoru Agencije, podnosi izvještaj o svim pitanjima, od značaja, vezanim za rad službe, povredi zakona i drugih propisa i pravilnika, kao i o svim drugim saznanjima dna koja, tokom kontrole, naiđe. Takođe, generalni inspektor nadležan je i da daje preporuke, ali i da određuje rok za njihovu primjenu.
Zakon o ANB, za razliku od pojedinih obavještajno-bezbjednosnih agencija zemalja regiona, predviđa da direktor Agencije može, privremeno, suspendovati vršenje inspekcijskog nadzora, ukoliko je to potrebno radi zaštite nacionalnih interesa.
S druge strane, parlamentarnu kontrolu rada, preko nadležnog radnog tijela, tj. Odbora za bezbjednost i odbranu, vrši Skupština Crne Gore. Na zahtjev ovog tijela Agencija je dužna da, članovima odbora, podnosi posebne izvještaje o pojedinim poslovima iz svog rada. Ti izvještaji su, gotovo uvijek, zaštićeni oznakom tajnosti, iako Agencija za članove ovog odbora, po sadašnjem zakonskom rješenju, ne vrši bezbjednosnu procjenu.
Piše: Milovan Marković